Osmanlı Paraları ve Sikkeleri Nelerdir?

Osmanlı paraları nasıldı? Üzerlerinde ne yazıyordu? Adına para bastıran padişahlar kimlerdi? Para terimleri ve daha fazlası bu yazımızda inceledik.

Osmanlı paraları konusuna para nedir? İle başlayalım Lügatte Farsça pâreden gelmekte olup “parça, gümüş parçası” anlamına gelir. Genel olarak bütün ödeme araçlarını ifade eder. Osmanlı paraları konusunu önce genel olarak inceleyelim.

Osmanlı Paraları  

Osmanlılar kendinden önceki coğrafyada hüküm süren devletlerin kullandıkları madeni paraları (sikke) Osmanlı Paraları olarak kullanmaya devam etti.

İlk Osmanlı parası yani ilk sikke 1326 tarihinde Orhan Bey’in adına basılan sikkelerdir. Bu ilk sikkelerin 1 ve 5 akçe’lik birimleri vardı. 10’luk sikkeler ise Fâtih Sultan Mehmed devirlerinde basılmıştır.

1326 yılından itibaren ilk altın paranın darbedildiği 1477 yılına kadar olan ve gümüş akçenin hükümranlığı altında olan dönem tek maden sistemi (monometalist dönem) olarak isimlendirilir.

Osmanlı paraları darphâneler üçer yıllığına ihale edilir, ihale edilmediği zaman geçici bir süre bir kamu görevlisi tarafından idare edilirdi. Sikkelerin ayarını ise “sâhib-i ayâr” denilen bir görevli tarafından kontrol edilirdi.

Osmanlı’da tahta geçen her padişah kendi adına sikke bastırmıştır. 16. Yüzyıldan itibaren kuruş olarak adlandırılan yabancı iri gümüş sikkeler Osmanlı ekonomisinde görülmeye başlandı.

Para arzını ikmal etmek amacıyla 1688 tarihinde mankur/mangır veya pul adı verilen bakır sikkeler çıkarıldı. Her mangır değer olarak bir akçe idi. Kalpazanların kolayca taklit etmesi ve istikrarsızlık gibi nedenlerle 1691’de basımı yasaklanmıştır.

17. yüzyılın sonuna doğru doğru yapılan bir düzenleme ile akçenin yerine Osmanlı paraları olarak yani birim olarak para kullanıldı. 1 para, 3 akçe, 1 kuruş, 40 para ölçüsü ilk gümüş kuruş 1690 tarihinde basıldı.

Tanzimat ile birlikte 1844 tarihinde çıkarılan Tashih-i Ayar Fermanı ile sikke konusu yeniden düzenlendi ve 1 altın lira eşittir 100 gümüş kuruş esası benimsendi ve tekrar çift metal sistemine geçildi. Sikkeler bu fermanla Osmanlı paraları olarak 100 ve 50 kuruşluk altın, 20, 10 ve 5 kuruşluk gümüş sikkeler olarak tayin edildi.

Osmanlı Paraları Terimleri

Dinar: İslam devletlerinde kullanılan altın para

Dirhem: Hem ağırlık ölçüsü hem gümüş para birimi olarak kullanılmıştır

Sikke: Madeni para hem gümüş hem altın olarak vardır.

Akçe: Osmanlı Devletinde gümüş para birimi ve ilk sikkesidir.

Kaime: Osmanlı ekonomisinde kağıt para için kullanılan bir terimdir. İlk kağıt para 1862 tarihinde basılmıştır. Bu para 200 kuruş‘a denk geliyordu. Hala halk arasında bu tabir para yerine kullanılmaktadır.

Mecidiye: Osmanlı’da bir çeşit altın ve gümüş paraydı.

Mangır: Bakırdan basılan paraydı. Günümüzde halk arasında hala kullanılan bir tabirdir.

Kuruş: Osmanlı alt para birimidir.

Cehbez: Esnaflarda şimdiki sarraflık, devlette ise para ayarı yapan kimseler

Meskukât: Madeni paralar ve para ile ilgili bilim dalı

Darphâne: Paranın basıldığı yer

Kendi Adına Para Bastıran Padişahlar

Fatih Sultan Mehmed

İstanbul’un fethinde yaklaşık olarak 24 yıl sonra ”sultani” adı verilen ilk Osmanlı altınını hicri 882 yılında İstanbul’da bastırmıştır. Bundan sonra Osmanlı tahtına geçen tüm sultanlar kendi adına sikke bastırmıştır. Fatih tarafından bastırılan bu altın sikke Venedik ve Ceneviz altın sikkelerine de önemli bir alternatif ve rakip olmuştur. Maalesef çok az sayıda sikke günümüze ulaşmıştır.

Ön tarafında ”Daribun nadri sahibül izzi ve’n nasri filberri ve ve’lbahri’, arka tarafında  ise Sultan Mehmed bin Murad Han azze nasrahu duribe fi Kostantiniyye sene …” yazmaktadır.

Bugün ki Türkçe ile: Altını darp ettiren (bastıran) karada ve denizde izzet, yardım ve zafer sahibi olan Murad Han oğlu Sultan Mehmed Allah’ın nusretiyle aziz olsun. Kostantiniyye’de 882 tarihinde darp edildi.

1. Abdülhamid

Osmanlı hazinesi hem kendinden önce zor dönemlerden geçmiş, hem tedavüle sokulan sahte Osmanlı paraları (gümüş paralar) ekonomik sistemde sıkıntılar doğurmuştur. Sultan, adına basılan sikkelere aynı zamanda Hamit altın da denmektedir.

Meskuk kuruşun ön tarafın üst kısmında yedi adet yıldız motifi vardır. Motifin altında ise bitki ve defne dallarıyla ziynet verilmiş içinde ”el-gazi” yazan Sultan II. Abdülhamid tuğrası bulunmaktadır. Tuğranın altında 7. cülus tarihinde basıldığını gösteren ”Sene 7” yazmaktadır. Çelenk süslemesinin altında 25 ibaresi bulunmaktadır. Yani 25 meskuk kuruştur. Arka kısmında ise ortada bir adet yıldız ve defne çelengi içerisinde ”Azze nasruhu duribe fi Kostantiniyye 1293” yazmaktadır.

Bugün ki Türkçe ile: Allah’ın nusretiyle (yardımıyla) aziz olsun. 1293 tarihinde Kostantiniyye’de basılmıştır.

Sultan II. Ahmed

Şair, dindar ve  hat sanatı merakı olan olan bir padişahtı. Sultanlığı döneminde bastırılan sikkelere zoltan adı verilmiştir.

Sikkenin ön tarafında  ”Sultanül berreyn ve hakanül Bahreyn essultan ibnüs sultan”, arka tarafında ise ”Sultan Ahmedbin İbrahimHan dame mülkehu duribe kostantiniyye fi sene 1102” yazmaktadır.

Bugün ki Türkçe ile: İki karanın sultanı ve iki denizin hakanı sultan oğlu sultan, arka yüzünde İbrahim Han oğlu Sultan Ahmed mülkü daima var olsun. Kostantiniyye’de 1102 senesinde basıldı.

Abdülmecid Devri Sikkeleri

Abdülmecid, Osmanlı Devletinin modernize edilmesi ve yenilenmesine büyük önem vermiştir. Bu kapsamda 1840 tarihinde Tashih-i Sikke adlı bir kararname çıkardı. Bu kararname ile Batı standartlarda sikkelerin basımına başlanmıştır. Bundan sebep ”Mecidiye” adı verilen yeni sikkeler basılmıştır. Sultan Abdülmecid’in döneminde basılan sikkelerde tuğranın yanında bir gül goncası betimlemesi bulunmaktadır.

Sikkenin ön tarafında yıldızlar ve çiçek bezemeleri bitki bordürü içinde Sultan Abdülmecid tuğrası bulunmaktadır. Tuğra altında, sikkenin 16. cülus yılında basıldığını gösteren ”Sene 16” yazmaktadır. Arka yüzünde ise yıldızlar ve çiçek bezemeli bitki bordürü içerisinde ”Azze nasruhu duribefi Kostantiniyye 1255” yazmaktadır.

Bugün ki Türkçe ile: Allah’ın nusretiyle (yardımıyla) aziz olsun. 1255’te Kostantiniyye’de basıldi.

1. Osman

Değeri düşük akçeler piyasadan toplattırılmış, bunların yerine orijinal ağırlığa uygun yeni akçeler bastırılmıştır. Bu akçelere ceddi akçe adı verilmiştir.

Sikkenin ön tarafında ”Sultanül berreyn ve hakanül Bahreyn es sultan ibnüs sultan”, arka tarafında ise ”SultanOsman bin Ahmed Han azze nasrahu duribefi Kostantiniyye sene 1027” yazmaktadır.

Bugün ki Türkçe ile: İki karanın sultanı ve iki denizin hakanı sultan oğlu sultan Ahmed Han oğlu Osman Allah’ın (nusretiyle) yardımıyla aziz olsun. Arka yüzünde, Kostantiniyye’de 1027 senesinde basıldı.

Sultan III. Selim

Sultan III. Selim zamanında İstanbul basılan sikkelerin bazılarında “islambol” bazılarında kostantiniyye   adıyla basılmıştır. Ancak İslambol adı daha çok savaş dönemlerinde basılan sikkelerde tercih edilmiştir.

Sikkenin ön tarafında noktalı bordür içerinde Sultan’ın tuğrası ve tuğranın altındaki iki çizgi arasında ”Duribe İslambolfi 1203” ibaresi, arka tarafında ”Sultanül berreyn ve hakanül Bahreynes sultan ibn üs sultan” ibaresi bulunmaktadır.

Bugün ki Türkçe ile: Ön yüzünde, İstanbul’da 1203 yılında basıldı. Arka yüzünde, İki karanın sultanı ve iki denizin hakanı sultan oğlu sultan yazmaktadır.

Kanuni Sultan Süleyman

Sultan I. Süleyman’ı Avrupalılar Muhteşem Süleyman derler biz ise ‘Kanuni olarak biliriz. Öyle ki devletin sahip olduğu hem topakları en üst sınıra taşımış hem devlet hazinesini taşarcasına doldurmuştur. Osmanlı paraları bu dönemde zirve yapmıştır. Padişahlık yaptığı zaman diliminde İstanbul’la birlikte 60 dan fazla darphanede para bastırmış bir sultandır.

Babası Yavuz gibi Kanuni de bazı sikkelerde “şah” ve ”Hadimül Haremeynüş şerefeyn”  tabirlerini kullanmıştır. Hint-Asya tarafları ile dış ticarette kullanılan sikkelere ”Şahi”, ”Lari” adıyla basılmıştır.

Sikkenin ön yüzünde ”Sultanül berreyn ve hakanül Bahreynes sultan ibnüs sultan”, arka yüzünde ise ”Sultan Süleyman bin Selim Han azze nasrahu duribe fi Kostantiniyye sene 926” ifadeleri yer almaktadır.

Bugün ki Türkçe ile: Ön yüzünde, İki karanın sultanı ve iki denizin hakanı sultan oğlu sultan, arka yüzünde  Kostantiniyye’de 926 senesinde darp edildi.

Yavuz Sultan Selim

Yavuz Sultan Selim Han 8 yıllık saltanatı boyunca özellikle Mısır’ı fethetmesiyle birlikte devlet hazinesi (Osmanlı paraları) muazzam bir seviyeye çıkarmıştır. Safevi sultan Şah İsmail’le yaptığı savaştan zaferle çıkmasından sonra sikkelerine sultan ünvanı ile birlikta şah ünvanı da eklemiştir. 

Bu sikkelere ”Şahi” adı verilmiştir. Mısır’ın feth edilmesinden sonra kutsal toprakların hamisi yani koruyucusu olan Yavuz bazı bastırdığı sikkelerde 2  kutsal kentin hadimi yani hizmetçisi anlamında ”Hadim ül Haremeyn’üş şerefeyn” tabirini de kullanmıştır.

Sikkenin ön tarafında ”Daribunnadri sahibül izzi ve’n nasri filberri ve’lbahri” arka tarafında ise ”Sultan Selim Şah bin Bayezid Han azze nasrahu duribe fi Kostantiniye sene 918” yazmaktadır.

Bugün ki Türkçe ile: ön yüzünde, bu altını darp ettiren(bastıran)  karada ve denizde izzet ve yardım, zafer sahibi Bayezid Han oğlu Sultan Selim Allah’ın (nusretiyle) yardımıyla aziz olsun. Arka yüzünde, Kostantiniyye’de 918 senesinde darp edildi yani basıldı.

Sultan II. Bayezid

Sultan II. Bayezid kardeşi Cem Sultan ile taht mücadeleleri olmuş hem kendisi hem kardeşi Cem kendi adlarına sikke bastırmışlardır. Kardeşi Cem’i mağlup ederek kaçmaya zorlayan Sultan II. Bayezid, kardeşinin bastırdığı Osmanlı paralarını (sikkeleri) de toplatıp imha ettirmiştir.

Sikkenin ön tarafında ”Sultanül berreyn ve hakanül Bahreyn essultan ibnüs sultan” arka yüzünde ise ”Sultan Bayezid bin Mehmed Han azze asrahu duribe fi Kostantiniyye sene886” yazmaktadır.

Bugün ki Türkçe ile: ön yüzünde İki karanın sultanı ve iki denizin hakanı sultan oğlu sultan Mehmed Han oğlu Sultan Bayezid Allah’ın yardımıyla aziz olsun. Arka yüzünde Kostantiniyye’de 886 senesinde darp edildi. Yazmaktadır.

Sultan 5. Mehmet Reşat

Reşat Altını

Sultan 5. Mehmet Reşat tarafından bastırılan altına Reşat altın denilmektedir. Ön tarafında Sultan Reşat’ın tuğrası bulunur, çapraz iki meşale ile çapraz iki defne yaprağı yer alır. Bunların ortasında ise basım tarihi vardır. Tuğranın yanında ise reşad yazar. Yine ön yüzün üst tarafında da 7 tane yıldız vardır. Arka tarafında ise ise azze nasruhu fi darbı Edirne yazmaktadır. Basıldığı yerlere göre şehir değişmektedir. 

Velhasıl kelam

Osmanlı paraları ve sikkeleri dediğimiz zaman oldukça fazla altın ve sikkeden bahsetmek mümkün. Çok daha fazla para ve sikke göstermek isterdik ancak telif sorunları nedeniyle bu kadar olabildi. Bu konuyu uzatmamak için biz şimdilik bu kadar ile iktifa ediyoruz. Umarım istifadeli bir yazı olmuştur. Selam ve dua ile. 

Osmanlıca Eğitim nedir? İlgili makalemizi okuyabilirsiniz. 

Kitabeler hakkında bilgiler ve kitabe örnekleri için tıklayınız.

Hüsnü Hat Örnekleri için linke tıklayınız.