Temettuat Defteri Nedir?

Osmanlı’nın sosyo ekonomik tarihini ifade eden Temettuat defteri hakkında yaptığımız araştırmaları istifadenize sunuyoruz.

19. yüzyılda yapılan Tanzimat reformları ile vergi alanında birçok reform yapılmıştır. Bu çalışmalarla gelirlerin kontrol altına alınması, vergide aksaklıkların giderilmesi, vergi mükelleflerinin tespiti amacıyla ülke genelinde sayımlar yapılmıştır. Bu sayımlar sonucunda yirmi bine yaklaşan defter serileri çıkmıştır. 

Temettuat Defteri

Temettuat Defterleri olarak isimlendirilen bu defterler kararların uygulandığı bölgelerde mal ve mülkler, hayvanlar, araziler ve yaşayanların malvarlıklarının hane bazında kayıt edildiği resmi defterlerdir. Bu defterler Osmanlı’nın sosyal ve iktisadi tarihinin araştırılmasında önemli bir kaynaktır. Hem aile reisi ve üyelerinin sadece isimleri değil kullandığı lakaplar bile yazılırdı.

Temettuat Defterleri’nin Kapsamı ve Önemi

Temettü lügatte kâr, kâr etmek, kazanmak ve fayda elde etmek demektir. Temettuat ise bu kavramların çoğulur yani kârlar, faydalar ve kazançlar manasına gelmektedir. Temettü vergisi tüccar ve esnafın yıllık kazançlarından alınan vergi için kullanılan terimdir.

Tanzimat’a kadar esnaftan yiyecek, giyecek, altın, gümüş gibi şeylerden değişik isim ve tarifelerde vergiler alınıyordu. Tanzimat’la birlikte arazi, emlak ve hayvanları ile esnafın kazançları dikkate alınarak tek vergi uygulaması uygulanmıştır.

Temettü vergisi herkesten kazancına göre alınan vergi çeşididir. Temettuat sayımları sonucu ulaşılan verilerle yapılan yeni vergi sisteminin en önemli hususiyeti vergi yükümlülüğünün şahıs bazında alımasıdır. Bu noktada temettuat defterlerinde, vergi mükellefinin adı, gelir kaynağı, yıllık geliri ve bu gelire göre ne kadar vergi olduğu ve öşür miktarı kaydedilmiştir. Bu şekilde beyanı esas almayan verileri esas alan bir gelir vergisi sistemine geçiş olmuştur.

Bu yeni vergi sistemin bir getirisi de daha önceden sadece Müslüman halktan gelir vergisi alınıyordu. Temettuat defteri ile yapılan sayımlar ile tüm halktan ayrım olmadan alınmaya başlamıştır.

Temettuaf Defterinin İçeriği

Bu defterlerin içeriği dört grupta toplanabilir. Bunlar;

1- Vergiye mükellef kişilerin bilgileri, hane sahibinin ismi, unvanı ve mesleği

2- Menkul ve gayrı menkul servetler, mükellefin maliki olduğu menkul veya tarlanın, bahçenin, bağ ve çayırın dönüm olarak miktarı neler olduğu yazılır. Ayrıca kiraya verilen veya kiralanan mülklerde yazılırdı.

Mükellef olanın küçük ve büyük baş hayvanlarının cinsleri ve miktarları, değirmen, dükkan, boyahane gibi gayrimenkul servetin sayısı ve birim yazılırdı. 

3- Gelirler yazılırdı. Yani mükellefin sahip olduğu veya tasarrufunda olan her bir menkul veya gayrimenkulden bir yıl içinde elde ettiği hasılat veya kira gelirleri belirlenirdi.

Bununla beraber vergi mükellefinin ve diğer hane üyelerinin esnaflık, ticaret veya emek vererek elde ettiği kazançlarda yazılırdı.

4- Vergi ödemeleri belirlenirdi. Bir yıl içinde vergi mükellefinin ödeyeceği olan gelir vergisi yani “vergü-yi mahsusa”nın kuruş olarak miktarı belirlenirdi.

Gayr-ı müslim vergi mükellefi ile ve diğer aile üyelerinin ödeyeceği oranı ve büyüklüğü belirlenirdi. Tarım ürünlerinde alınan vergisinin ürün olarak nevi, miktarı ve para olarak karşılığı da belirlenirdi.  

Defterlerin sonunda defteri hazırlayanların isimleri yazılır ve mühür vurulurdu. Temettuat defterleri sancaklara göre düzenlenmiştir. Alt birimler olarak kaza ve köyler alınmıştır.

Temetttuat Defterini Kim Yazar

Temettuat defteri yaklaşık olarak 17×50 cm ebatlarında idi. Kayıtlar iki sütun halinde hane bazında kaydedilmiştir. Temettuat sayımları yerel idareciler tarafından yapıldığından, bu sayımlardan muhasıllar (vergiden sorumlu memur) sorumlu idi. Bu defterde muhasıllık, müftü, mal ve emlak katipleri ve meclis azalarının mühürleri vardı. 

Temettuat Defteri Örneği

Osmanlıda Tezkire Hakkında Bilgiler bilgiler almak istiyorsanız linke tıklayınız.