Mühimme Defteri Osmanlı Devleti’nin Divan-ı Hümayunda karara bağlanan hususların padişahın onayı ile düzenlenen fermanların suretlerinin kaydedildiği defterlerdir.
Divan-ı Hümayun görüşme kayıtlarının tutulduğu mühimme defteri tarih araştırmaları için önemli ve temel kaynaklar hükmündedir. Görüşmeler sonucu yazılan kararlar, padişahın onayına sunulduktan sonra deftere işlenirdi. Bu yönüyle divanın adeta yürütme organı olarak görev yaptığı ve kararlarının da bir nevi kanun hükmünde olduğu anlaşılmaktadır.
Bununla beraber eyaletlere, sancaklara, devlet adamlarına, devlet temsilciliklerine gönderilen fermanların bir nüshası da bu defterlere kaydedilmiştir. Osmanlı’nın düzenli işleyişinin en önemli sebeplerinden biri de defter tutma geleneğinden de anlaşılan arşivciliği olmaktadır.
Mehimme Hakkında Bilgiler
Bazıları dışında mühimme defterleri, kaleme alındıkları sadrazam ve reîsülküttâbın zamanını belirten bir başlıkla başlar. Eğer o defterin içerdiği hükümlerin tarihleri içinde bu makamlarda değişiklik olmuş ise tekrar yeni bir başlık atıldığı görülür. Zman içerisinde Reîsülküttâblığın Hariciye Nâzırlığı’na çevrimesinden sonra reîsülküttâb yerine Hariciye nâzırının ismi yazılmaya başlanmıştır.
Mühimme defterleri içindeki hükümler, alınan kararlar padişah tarafından onaylandıktan sonra ferman haline getirilmiş olduğu için ferman rükünlerini ihtiva eden belge suretleridir. Bunula beraber fermanların asıllarında bulunan davet ve tuğra rükünleri gibi tamamen ihmal edilmiş veya elkāb gibi kısaltılarak yazılmıştır.
Tarihin yeri ve şekli ise 17. yy yarısına kadar başlık şeklinde Arapça olarak haftanın günü, ayın adı ve yılı olarak kayıt yapılmıştır. Bu tarihlerin bazılarında haftanın günü ile ayın tarihinin uyuşmadığı görülür.
17. yy sonlarında ise başlık tarihle birlikte bazı hükümlerin altına da tarih atılmaya başlanmış, daha sonra ise başlık tarih tamamen terkedilmiş her hükmün altına ve ayın onar günlük devreleriyle (evâil, evâsıt, evâhir) ay ve yıl yazılmıştır. Az olmakla birlikte tam tarih atılmış bazı hükümlere de rastlanır.
Defterlerin bir kronolojik sıra olması gerekirken bazen bunun bozulduğu görülmektedir. Bu durum aynı defter içinde önceki tarihin sonraki sayfada olması yanında aynı tarihleri içeren hükümlerin farklı defterlerde olması yada bir sonraki mühimme defteri öncekine göre daha eski tarihli hükümlerin yer alması şeklinde de olur. Neden olarak defterlerin cüz cüz yazılıp daha sonra ciltlenmesi ve ciltlenme sırasında cüzlerin karıştırılmasından olabilir.
Kararların yani hüküm suretlerinin defter haline getirilişi önceleri divana bağlı olarak çalışan kâtiplerce yapılırdı. Divana bağlı büroların açılması ile Beylikçi Kalemi düzenlemiş, hükümleri yazanlara ise “mühimme-nüvis” ismi verilmiştir.
Eğer gizliliği olan bir hüküm varsa beylikçi tarafından yazılır, güvenilir bir kâtibe temize çektirilirdi. Birden çok yere gidecek fermanlar ise bir kâtip tarafından birkaç kâtibe birden dikte edilirdi. 1796 tarihinde bu usulde değişiklik yapılmış ve Mühimme Odası kurularak mühimme hükümlerinin yazılması burada yapılmıştır.
Mühimme Defterlerini Kim Tutar?
Osmanlı’da mühimme defterlerini nişancılar tutardı. Nişancılar kalemiye sınıfının en üst yöneticileri idi. Aynı zamanda ferman ve beratlara tuğra çekerlerdi. 15. yy itibari ile mühimme defterini yazmakla görevlendirilmiştir. Bu defterlerin denetimini ise defterdarlar yapardı.
Mühimme Defteri olarak isimlendirilip genelleşmesi 17. yy sonlarından itibaren olmuştur. Bundan önce divan kayıtlarının yer aldığı defterlere “miri ahkam defteri” yada “ahkam-ı miri” adı verilmekteydi.
Osmanlı Devleti’nde ilk devir mühimmelerinde Divan hem devlet işleriyle ilgili meseleleri görüşmesi, ayrıca yüksek mahkeme olarak da çalıştığından her iki konuda da hükümlere de rastlanır. Bu hükümler incelendiğinde Osmanlı Devleti’nin idarî yapısı ve çalışma şekilleri, devlet-tebaa münasebetleri, imar, iskân ve iktisat işleri, iç siyaset, isyanlar, askerî tarih, strateji, dış siyaset ve yabancı devletlerle olan münasebetlerle ilgilidir.
Zaman ile idari ve adli işler ayrı defterlerde toplanmıştır. Şikayetler sonucu alınan kararlar “şikâyet defterleri” adı altında işlenmiş, devlet işleriyle ilgili olanlar ise mühimmelerde kalmıştır. 1699 tarihinden sonra bu suretler için “name-i hümayun defterleri” ismi verilen ayrı defterler tutulmuştur.
Mühimme defterleri sadrazamın başkanlığında serdar-ı ekrem olarak seferde bulunduğu sırada toplanan divanlarda alınan kararlara dayanılarak hazırlanmışsa ordu mühimmesi, sadrazamın İstanbul dışında bulunduğu zamanlarda vekili olan sadaret kaymakamının başkanlığındaki divanda alınan kararları ihtiva eden defterler rikab mühimmesi olmak üzere ikiye ayrılır.
Mühimme Defteri Nerede Bulunur?
Mühimme defterleri Başbakanlık Arşivi’nde bulunmakla birlikte günümüze kadar gelen en eski tarihli 2 mühimme defteri Topkapı Sarayı’ndadır.
Mühimme Deferi Örneği
Aydın muhassılından asitane-i saadetine gelince yol üzerinde vaki olan kadılara ve mütesellimlere kura zabitleri ve ayan ve vilayet ve iş erlerine hüküm ki
Kıdvetül emasil vel akran Ahmed zide kadrahu mübaşeretiyle Aydın muhassılından tahsil olunup asitane-i saadetinde hazine-i amireme teslim olunacak mal-ı
Miri her kangınızın tahtı kazasına gelip dahil olur ise bir me’mel mahfuz mahale kondurup ve gecelerde bekletip ve gelir oldukda
Dahi yanına yarar tüvana tüfek endaz ademler ve klavuzlar koşup esnayı tarikte hıfz ve haraset ederek emnen ve salimen
Birbirinize irsal ve bir veçhi tamir asitane-i saadetine isal ettirüb avku tehirden ve ihmal ve müsaleheden iyazen lillahi teala
Ber takrib ile zarar ve gezend erişilmekten ve hilafı şer-i şerif kimesne zulmü teaddi ve tecavüzden begayet ihtiraz ve ictinab
Eylemeniz babında fermanı alişanım sadır olmuştur. Fi evail za 1128
Bu mühimme defteri örneğinin okuma videosu aşağıdadır.
Konu ile ilgili Ferman nedir? Konulu yazımızı okumanızı tavsiye ederiz.
