Surre Nedir? Surre Defteri Hakkında Bilgiler

Osmanlı arşivleri denildiği zaman surre defteri kayıtları bu arşivler içinde bulunmaktadır. Bu yazımızda surre nedir? surre alayı neyi ifade eder gibi konularda yaptığımız araştırmaları kısaca yazacağız.

Osmanlı arşivleri kayıtları incelendiğinde detaylı sistemli ve süreklilik içinde yazıldığını görüyoruz. Tabi bunu zamanının şartları göz önüne alındığında değerlendirmek isabetli olacaktır. Surre defteri bu kayıtlara bir örnektir.

Surre Nedir?

Surre terim olarak hac zamanı geldiğinde orada bulunanlara dağıtılmak üzere Haremeyn’e gönderilen eşya ve hediyeleri ifade eder. Lugata baktığımızda içerisine para ve altın gibi kıymetli olan şeylerin konulduğu kese manasına geldiğini görüyoruz.

Haremeyn’de yaşayanlara surre gönderilmesinin ne zaman başlandığı tam belli olmamakla beraber bu geleneği Abbasi Halifesi olan Mehdî-Billâh’ın başlattığı görüşü yaygındır. Bu dönemde hac yollarının güvenliğinin sağlanması, güzergâhta olan su kuyularının bakımının yapılması, hacıların konaklama ve ihtiyaçlarının karşılanması için bazı tedbirlerde alınmıştır.

Her hac döneminde düzenli bir şekilde gönderilen surrenin taşınması için develere yüklenen sepet gibi olan ama gayet süslü ve işlemeli mahmil de ilk kez Abbasîler zamanında kullanılmıştır. Abbâsîler’den sonra kurulan Memlükler de Haremeyn’e surre ve mahmil yollama geleneğini devam ettirmişlerdir.

Osmanlı Devleti zamanında ilk surrenin hangi padişahın gönderildiği net olmamakla beraber zayıf bir rivayetle Yıldırım Bayezid’in Edirne’den bir kez surre gönderdiği geçmektedir. Daha güçlü ve yaygın olan rivayet ise Çelebi Sultan Mehmed’in ilk surre gönderen Osmanlı sultanı olduğudur.

II. Murad zamanında Haremeyn’e gönderilen surrelerde hem adet hem miktarınca belirgin bir artış olmuştur. II. Bayezid’in Haremeyn’e her yıl surre gönderdiğinden bahsedilir. Haremeyn’in Osmanlı devletine dahil olmasından sonra düzenli bir şekilde gönderilmiştir. Bu noktada ilk surrenin Yavuz Sultan Selim daha Kahire’de iken yollamıştır. Osmanlılarda bu gelenek 1915 yılına kadar kesintisiz devan etmiştir.

Surre Alayı – Surre-i Hümayun Alayı Nedir?

Surre-i Hümâyun Alayı yada Surre Alayı Osmanlı’da Surre Emini ismiyle bilinen bir kurum, İstanbul’dan Harameyne gidecek yardımları ve hediyeleri götüren topluluktur. Surre-i Hümâyûn Alayı İstanbul’dan ayrılırken tören yapılırdı.

İstanbul’da yapılan surre merasimini Haremeyn vakıflarını da idare eden Dârüssaâde ağası hazırlıklardı. Surrenin güvenliğinden ve Haremeyn’e vardıktan sonra dağıtımından sorumlu olan surre emini tayiniyle merasim başlardı.

Surre Emini

Surre emini kimdir dersek sürre alayını gideceği yere götürmekle görevlendirilen kişidir. Padişahın da katıldığı merasimler esnasında Mekke emirine yazılan name-i hümâyun, surre keseleri ve surre defterleri surre eminine teslim edilirdi.

Daha sonra mahmil yüklü devenin de yer aldığı surre alayı saraydan ayrılırdı. Surre alayının güvenliği geçtiği güzergâh üzerinde olan sancak beyi, beylerbeyi yada valiler tarafından sağlanırdı. 1908’de Hicaz demiryolunun tamamlanmasıyla surre demiryoluyla gönderilmiştir.

Surreler içinde alan hediyelerin kaynakları içinde en önemlisi Haremeyn vakıflarıydı. O dönemim hanedan mensupları ve devlet erkanına ait bu büyük vakıflar gelirlerinin birçoğunu Haremeyn’e tahsis etmişlerdir. Aynı zamanda devlet hazinesinden ve ferdî bağışlardan da önemli miktarda maddî destek geliyordu.

Zamanın hilafeti elinde bulunduran devletleri olan Abbasi devleti, Memlükler ve Osmanlılar için surreler hem siyasi ve dini olarak önem arz ediyordu. Zira hem zamanın devletlerinin Haremeyn’de nüfuz kazanması noktasında önemi bulunuyor hem geçiş güzergahlarında surreyi gönderen iktidarın kimliğini ve gücünün sembolü olarak görülüyordu. 

Osmanlı sultanlarını yalnızca Haremeyn’de bulunan seyyid ve şeriflere değil oralarda bulunan ulema ve alimleredeaynı zamanda özel hediyeler gönderiyordu. Surre ve mahmil geleneği Osmanlının sun zamanlarında bitmiştir.

Surre Defteri Nedir?

O yılın bütün surreleri surre defteri ve ferâşet defterlerine güzelce kaydedilirdi. 16. asırdan 20. asra kadar kaybolan veya bulunamayan defterler hariç olmak üzere 5000 civarında surre defteri vardır.

Surre defterleri çoğunlukla dikdörtgen şeklinde olup 15×42 cm boyutundadır. Surrelerin yola çıkmadan önce gideceği yerin ve teslim edilecek şahısların isimleri ayrıntılı kayıtları bulunuyordu.

Surre defterleri arşivlerde Evkâf-ı Hümâyûn Nezâreti defterleri kataloğunda olup Surre Defterleri başlığı adı altında yer alır. Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde ilk surre defteri 1600 tarihli olarak bulunmaktadır.

Surre Örneği