Osmanlıda Tezkire Hakkında Bilgiler

Osmanlıda tezkire farklı bürolar veya kişiler tarafından yazılan ve konuyu özet halinde açıklayan belgeler için kullanılmaktadır.

Tezkire lugatta anmak anlamındaki zikr kökünden türemiştir. Osmanlıda küçük mektup, kâğıt, pusula anlamına gelen Tezkire farklı anlamlarda kullanılmaktadır. Bazen bir iş için izin verildiğini gösterirken bazen de bir konuyu ispat etmek için resmi bir belge hükmünde olur.

Osmanlıda Tezkire Nedir? 

Hem resmi daireler arasında yapılan yazışma pusulasına da tezkire denilmektedir. Osmanlı’da çeşitli makamlar arasındaki kısa muhabere evrakı da bu isimle anılmıştır. Aynı tezkire için pusula ibaresi de kullanılmıştır. Mesela mühimmat tezkiresi aynı zamanda mühimmat pusulası olarak da kayıtlarda rastlanmaktadır.

Şairlerin biyografisini hayatlarını ve şiirlerini içeren eserlere tezkire denilir ki bu konumuz haricidir. Çünkü bu divan edebiyatının bir türüdür. Yine evliyaların, hükemaların vs. hayatlarını anlatan risaleler de bu isimle bilinir. Ayrıca askerlere terhis olduklarında verilen vesikaya da tezkire denmiştir.

Aynı tezkire türünün bazı yerlerde farklı isimle zikredildiği de vakidir. Örneğin Seyahat tezkiresi, mürur tezkiresi gibi. Tezkireler bazen müfred yani tekil, bazen de cemi’ yani çoğul olarak da yazılmıştır. Örneğin İn’am tezkiresi, in’amat tezkiresi gibi.

Tahvil tezkiresi, icmal tezkiresi ve mevacib tezkiresi gibi bazı tezkirelerin ekseriyetle siyakat hattı yazıldığı görülmektedir. Bir belge aynı anda birçok belge türüne örnek olabilir. Örneğin bir şer’iyye sicili aynı vakitte bir tezkire örneğidir.

Osmanlıda Tezkire Çeşitleri

Arz Tezkiresi

Bu tezkereye Tezkire-i maruza da denilmektedir. Osmanlı Devleti’nde bir belgenin padişaha sunulması için sadaretten Mabeyn-i Hümayuna yazılan tezkirelerdir.

Bâbıâli’den saray’a yazılan ve çoğunlukla sadrazamın imzasını taşıyan bu yazılar mabeyn başkatibince padişaha özet olarak takdim edilir ve padişahın görüşü sonrasında kısa bir derkenar ilave edilerek Bâbıâli’ye geri gönderilirdi.

Sadaret Tezkiresi

Başka bir ifade ile tezkire-i samiyedir. Sadrazamın bazı hususi konularda vilayet ve mutasarrıflık gibi resmi dairelere ve bilhassa nezaretlere gönderdiği tezkirelere sadaret tezkiresi denilmektedir.

Meşihat Tezkiresi

Genellikle şeyhülislam veya müsteşarı tarafından yazılan meşihat tezkireleri tevcih, berat, tahvil, tayin gibi mevzuları içerirdi. Divan-ı Hümayun kalemince belgenin üzerine buyruldu yazılırdı.

Emir Tezkiresi

Bir konuda verilen emirleri ihtiva etmektedir. Bazen bir malın tahsis edilmesi, bazen bir zulmü engellemek gibi hususlar üzerine yazılırdı. Bu tezkire için hüküm tezkiresi ile aynı diyenler de vardır.

Berat Tezkiresi

Bir kişiye bir konuda bir imtiyaz verildiğini ifade eden belgelerdir. Bu beratlar çoğunlukla divani kırması ile yazılırken derkenarında veya balasında siyakat hattıyla notlar veya hüküm bulunurdu.

Bir zaviyede, bir tekkede veya herhangi bir yerde beratını kaybedenler olur ise beratın yenilenmesi talebinde bulunurlardı. Yine padişahın değişmesi durumunda berat yenilenmesi olurdu. Berat tezkirelerin tamamı için olmasa da bazılarında imza terinde mühür de olurdu. Elinde mührü olmayanların künyevari şekilde yazdıkları olur bu da mühür sayılmıştır.

Davet Tezkiresi

Çeşitli toplantı, merasim, cülus, nişan, düğün vs. İçin yapılan davet türü için kullanılır. Bu belgelerde davetin konusu, yeri ve saati genellikle yazılıdır. Osmanlı’nın son döneminde hususen matbaanın etkin olduğu yerlerde davetiyelere kozak takılıp kırmızı mumla mühürlendiği görülse de bu uygulama her yerde yoktur. Bu tezkire hem resmî makamlarca hem halk arasında da çokça kullanılmıştır. Resmi gün ve merasimlerle ilgili daveti teşrifat dairesi yazardı.

Mürur Tezkiresi

Osmanlı İmparatorluğu içinde seyahat edecek yerli halk veya yabancılar mürur tezkiresi alması mecburdu. Bulunulan şehrin meclisi veya makamınca verilen bir belgedir. Bu tezkire içeriğinde seyahat edecek kimsenin ismi, eşkali, gideceği yer vb. hususlar kaydedildiği gibi silâh taşıyıp taşımadığı ve hastalığı bulunmadığı da yazardı. Bu tezkireye giriş çıkışlarda şerh konularak mühür basılırdı. Yani bir nevi pasaport gibiydi.

Nüfus Tezkiresi- Tezkire-i Osmaniye

Devlet-i Aliyye-i Osmaniyye Tezkiresi ile Osmanlı tebaası yani vatandaşı olan ister Müslim ister gayrimüslim herkese verilen bir evraktır.  Bu tezkire hem tezkire-i Osmaniye olarak da bilinir. Bu nüfus tezkiresi Sultan 2. Abdülmecid döneminde 1863 tarihinde yapılan nüfus tahriri ile hayata geçmiştir.

Bu belgede ad, anne ve babanın adı, doğum tarihi, memleketi, köyü veya mahallesi, dini, göz rengi, siması ile düzenlenme tarihi gibi bilgiler bulunurdu. Büyük boy bir kağıda tek sayfa olarak yazılırdı. Kimlikler o dönemde fes ya da başlıkların içinde taşındığından “kafa kağıdı” olarak da bilinirdi.

Mevacib Tezkiresi- Ulufe Tezkiresi

Mevacib kelimesi maaş, aylık manasına gelmekte olup Osmanlıdan önce kullanılırdı. Osmanlı’da ise yeniçerilere, sipahilere, ve bazı memurlara üç ayda bir masar, recec, lezez, reşen isimleriyle senede dört defa verilen maaş vardı. Ayrıca ulûfe anlamında da kullanılıp ulufe tezkiresi de denilirdi. Bu maaşların tahsisi mevacib tezkiresi ile verilirdi.

Eda Tezkiresi

Kanunlara göre yerine getirilmesi gereken bir şeyin ifa edildiğinde verilen evraktır. Bir borcun tamamının ödenip bittiğini de anlatır. Gümrük tezkiresi, teslim tezkiresi de buna benzemektedir. Başka bir ifade ile  hazineye olan borcu veya kira gibi bir ödemenin yapıldığını belgelemek üzere alan tarafından verilen bir belgedir. Ödemenin neye göre, kaç aylığa veya hangi taksitle olduğu üstte siyakat, altta divan kırması ile yazılmaktaydı.

Maliye Tezkiresi

Osmanlı devletinde bütçesini tanzimi ve mali işlerini idare ile ilgili olup hazineden yapılan ödemelerle ilgilidir. Maaş tahsisi, ödeme emirleri ve hususen cizye, mukataat ve çeşitli vergilerle ilgili maliye tezkireleri vardır. Bu tezkirelere Maliye Hazinesi tezkiresi dahi denir. Keza Maliye Nezareti tezkiresi de aynı anlamdadır.

Av Tezkiresi

Av yada avlanma tezkiresidir. Şikâr tezkiresi de denilmektedir. Avlanmak için verilen izin belgesidir. Aynı zamanda hem sayd tezkiresi hem de sayd u şikâr tezkiresi olarak da bilinmektedir. Av tezkiresini almadan izinsiz olarak avlananların avları, ellerindeki tüfekler ve av köpekleri zapt edilirdi.

Esnaf Tezkiresi

Bir sanat ve meslek sahibi olana dükkan, atölye vs. açmaları için genellikle ilgili bölgenin idari amirlerince (mutasarrıflık gibi) verilen iş yeri açma izin veya ruhsat belgesidir.

Gümrük Tezkiresi

Osmanlı topraklarına karadan, denizden giren ve çıkan tüm eşyaların kaydı tutulurdu. Bunlar için ilgili kimseye tezkire verilirdi. Tezkire olmadan mal giriş çıkışları olmazdı. Ticari ise bunlardan belirli miktarlarsa resm-resim ismi verilen vergi de alınırdı.

Muhabere Tezkiresi

Hem halkın hem şahsi sıkıntılarının telafisi için gerekse resmi bir dairenin üst makama bir meselenin halli, bir durumun beyanı için yazdıkları haberleşme pusulası olmaktadır.

Nişan Tezkiresi

Gayret ve fedakârlığıyla büyük hizmetleri olan kişilere verilen taltif varakasıdır. Berat tezkiresiyle benzerdir. Padişah tuğrası taşıyan nişanlara berat veya berat nişanı denirdi. Bazı nişanlar madalya ile birlikte verilirdi. Özellikle mecidi nişanının rütbeleri vardır.

Osmanlıda tezkire çeşidi oldukça fazladır. Biz bir kısmını yazdık. Daha çok çeşidine ulaşmak için tıklayınız.  Ayrıca Vakfiye Nedir? okumak için linke tıklayınız.