MASDARLARIN BİNASI
Her lisanda olduğu gibi kelimelerin yapısı vardır. Bu yapı konusuna Masdarların Binası diyoruz. Arapça masdarlar yapı olarak 4’e ayrılır. Bunlar Müteaddi (geçişli), Lazım (geçişsiz), Mutavaat (dönüşlü), Müşareket (işteş) gibi belli anlamları ifade eden yapısı vardır.
Şimdi bu başlıkları tek tek örnekleri ile anlatalım. Sonraki derslerimizde bu başlıkları kullanacağımız da hatırlatmış olalım.
MÜTEADDİ-LAZIM NEDİR?
Masdarın ifade ettiği anlam yani fiilin etkisi, muhatap olduğu nesneye yani mef’ûle (fiilden etkilenen) geçiyorsa failin kendisinde kalmayıp, başka bir şahıs veya nesne üzerinde bir tesir meydana getiriyorsa o zaman müteaddi (geçişli), etki, tesir kendinde kalıyorsa geçmiyor ise lâzım (geçişsiz) masdar denilmektedir.
Müteaddi masdarlar failin işini hareketini bildirirken lazım ise durumunu halini ifade eder. Kitabet derken yazmak var bir iş hareket var ama hüsn derken bir durumu ifade ediyoruz bir hareket iş yoktur.
Eğer kalp ve 5 duyu organı ile bir ifade varsa Müteaddi tüm vücut ile yapılıyorsa Lazım olur. Mesela semi işitmek kulak ile zevk dil kulak dil ile rüyet görmek göz ile gadab kızmak kalp ile olduğundan müteaddi olur. Sürat, lüzum, vukuu gibi kelimler ise tüm vücuda baktığından lazım olur.
Başka bir ifade ile Müteaddi nesne alan fiiller iken Lazım nesne almaz. Şimdi örneklere bakalım.
Yukarıda bulunan örnekler incelendiğinde geçişli örneklerde anlam bakımından o fiil başka nesnelere tesiri ve etkisi olduğundan geçişli olur. Halk kelimesinde yaratmak fiili karşıya etki vardır bir şeyin yaratılması vardır yani etkilenen vardır. Darb kelimesi de aynı değil mi varmak dediğimizde vurulan birisi olduğundan fiilin tesiri karşı tarafa etki ettiğinden geçişli olur. Diğer örneklerde aynıdır.
Ama geçişsiz olan fiillerde etki ve tesir kendinde kalır. Örneğim hüsn kelimesinde güzel olmak veya havf kelimesinde korkmak kendisinde kalmakta ve karşı tarafa geçme etki etmek olmadığından lazım olur. Diğer örneklerde aynıdır.
MUTAVAAT (DÖNÜŞLÜLÜK)
Geçişli yani Müteaddi bir masdar belirli vezinler (tefe”ul, infial, iftial) ile çekilerek geçişsiz yani lazım masdar hâline dönüşmesine Mutavaat denir.
Örneklere bakacak olursak mezc karıştırmak dediğimiz zaman geçişlidir karıştırılan bir yer vardır. aman infial babında imtizac olsan karışılan yer olur ve lazım geçişsiz bir kale gelir. Kesr masdarında kırılan bir şey var yani geçişli ama inkisar dediğimiz vakit kırılan olup geçişsiz olup mutavaat olur. Diğer örneklerde aynen bunun gibidir.
MÜŞAREKET (İŞTEŞLİK)
Bir fiilin tek taraflı olmadığını ve karşılıklı olarak yapıldığını ifade eder ki buna müşareket (işteşlik) denilmektedir.
